Osmanlılarda Duraklama Dönemi ,İç İsyanlar
OSMANLILARDA DURAKLAMA DÖNEMİ
( 1579 - 1699 )
Osmanlı Tarihinde Sokollu Mehmet Paşa'nın öldürülmesiyle başlayan ( 1579 ) ve
Karlofça Antlaşmasına kadar süren döneme ( 1699 ) Duraklama dönemi denilir.
DURAKLAMANIN NEDENLERİ
A- İç
Nedenler :
1- Merkezi Yönetimdeki
Bozulmalar : Osmanlı İmparatorluğu Mutlakiyetle
yönetildiğinden padişah'ın kişilikleri ülke yönetimini etkilemiştir.
Bu dönemde, çocuk yaşta kişilerin ve Ruh sağlığı yerinde olmayan kişilerin
Padişah olması yönetimi olumsuz yönde etkilemiştir. Bak : Ek
II.Selim Ordunun başında sefere çıkmayan ilk padişahtır.
III.Mehmet sancaklarda valilik yapan son padişahtır.
Bu dönemde başta bulunan padişahlar şunlardır :
III.Murat ( 1579 - 1595
)
IV.Murat ( 1623 - 1640 )
III.Mehmet ( 1595 - 1603
)
I.İbrahim
( 1640 - 1648 )
I.Ahmet ( 1603 - 1617
)
IV.Mehmet ( 1648 - 1687 )
I.Mustafa ( 1617 - 1618
)
II.Süleyman ( 1687 - 1691 )
II.Osman ( 1618 - 1622
)
II.Ahmet ( 1691 - 1695 )
I.Mustafa ( 1622 - 1623 ) ( İkinci defa
) II.Mustafa ( 1695 - 1703 )
I.Ahmet zamanında Fatihten beri gelen Veraset kanunlarında değişiklik
yapıldı.Ekber ve Erşed ( En yaşlı ve En akıllı) kuralı getirildi. Böylece
veraset sistemi kesinliğe kavuşturuldu.
I.Ahmet zamanında şehzadelerin sancaklara çıkma usulüne son verildi.
* Bunun sonucunda ; Padişahlar yönetim deneyimi kazanamadılar, Şehzadeler
sarayda kafes denilen bölümlerde yaşamaya başladılar,ruh sağlıkları bozuldu,
saray yönetiminde kadınlar etkili olmaya başladılar.
EK :
Padİşahların
Kİşİlİklerİnden Kaynaklanan Sorunlar
III. murat ( 1574 - 1579
) : Babasının ölümü üzerine
( II.Selim ), Manisa Sancakbeyliğinden gelerek padişah olmuş, o gün beş erkek
kardeşini boğdurmuştur. Döneminde sarayın devlet işlerine karışmaya
başlamasıyla , yönetim bozulmaya başlamıştır. Sokollu Mehmet Paşanın bu durumu
engellemeye çalışması üzerine saray tarafından öldürtüldüğü zannedilmektedir.
Padişahın annesi Nurbanu Sultan ve eşlerinden Safiye Sultan arasındaki rekabet,
devlet işlerine karışılmasına yol açmıştır. Kadın ve eğlence dolu yaşamı sinirlerinin
bozulmasına ve zaman zaman çok sert karaktere sahip olmasına yol açmıştır.
Saltanatının ilk dönemlerinde Cuma namazlarına giderek halkın arasına girmiş,
ancak zamanla saraya kapanmıştır.
III.
MEHMET ( 1595 - 1603 ) : III. Murat'ın büyük oğlu
olup, Manisa Sancakbeyliğinden tahta çıkmıştır. Sancaktan tahta çıkan son
şehzadedir. Annesi Safiye Sultan ' ın etkisinde fazlasıyla kalmıştır. Kuşkulu
olması, 19 kardeşi ve son zamanlarında oğlu Mahmut'u öldürtmesine yol açmıştır.
I.
AHMED ( 1603 - 1617 ) : Sancağa çıkmadan padişah
olan ilk kişidir. 14 yaşında padişah olmuştur. Çocuk yaşta padişah
olmasından dolayı, olayları ciddi olarak kavrayabilecek ve karar verebilecek
durumda değildir. Bu nedenle çevresinin etkisinde kalmıştır.
I.
MUSTAFA ( 1617 - 1618 ; 1622 - 1623 ) : Fatih döneminden
itibaren uygulanan kardeş ve yeğen katliamından kurtarılmış ilk Osmanlı
şehzadesidir. İlk defa tahtın babadan oğula geçmesi kuralı uygulanmamıştır. (
I.Ahmed önceleri küçük ve çocuğu olmadığı için, kardeşi Mustafa öldürülmekten
kurtarılmış, çocuğu olduktan sonra da , hastadır zararı olmaz gerekçesiyle
öldürülmesi engellenmiştir.) Akıl hastasıydı. Başlangıçta hastalığının kafes
hayatından kaynaklandığı zannedilmiş, ancak bütün tedavilere rağmen iyileştirilememiştir.Vakitli
- vakitsiz sokağa çıkıp para dağıtmak, Divan toplantısı sırasında gidip
vezirlerin başını açması gibi davranışları saklanamaz duruma gelince tahttan
indirilmiş, II. Osman'ın öldürülmesinden sonra ikinci defa tahta çıkarıldıysa
da, sokaklarda halka, denizdeki balıklara, havadaki kuşlara para dağıtmaya
devam etmiştir.
II.
OSMAN ( 1618 - 1622 ) : 14 yaşında padişah olmuş, 18 yaşında
öldürülmüştür. Genellikle hakkında olumlu düşünülmekle birlikte , çevresinin
etkisinde kalması, tecrübesizliği, aceleciliği sonunu hazırlamıştır.
IV.
MURAT ( 1623 - 1640 ) : 12 yaşında
padişah olmuştur.Annesi Kösem Sultan ve Kızlar ağası devlet yönetiminde
etkili olmuşlardır. Çok korkulu ve sıkıntılı günler geçirdikten sonra 1632' de
devlet yönetimine korkunç bir despot olarak el koymuştur. İmparatorluğu
zorbalardan temizlemek için çok kanlı bir yol izlemiştir. İran seferine
çıkarken Anadolu'da binlerce kişiyi , Üç kardeşini öldürtmüştür. Bazı geceler
kendini bilmeyecek kadar İçkiye düşkünlüğü ile bilinmektedir.
İBRAHİM
( DELİ ) ( 1640 -1648 ) : Kafes hayatı ve IV. Murat' ın sert
yönetimi ile kardeşlerinin öldürülmesi ruhsal yapısını bozmuştur. Annesi Kösem
Sultan sayesinde, ölümden kurtarılmıştı. Ağabeyi IV. Murat öldüğünde, ona ölüm
haberini getirenlere inanmamış " Siz bana hile yapıyorsunuz, bana taht ve
saltanat gerekmez, karındaşım sağ olsun, benden ne istiyorsunuz? " diyerek
yıllardır yaşadığı kafesten dışarı çıkmamıştır. Annesinin ısrarı ile de dışarı
çıkmayınca zorla IV. Murat' ın ölüsünün başına götürmüşler, uzun uzun
seyrettikten ve dışarı çıkacakken tekrar dönüp bakarak öldüğüne inandıktan
sonra tahta çıkmıştır. Çevresinin etkisinde kalmış, IV.Murat'ın sertlikle
kurduğu devlet otoritesi dengesiz yönetimiyle yeniden bozulmuştur. Tahttan
indirilerek öldürülmüştür.
IV.
MEHMED ( 1648 - 1687 ) : 7 yaşında tahta
çıkmıştır. Büyükannesi Kösem Sultan, annesi Turhan Sultan ve Köprülüler devlet
yönetiminde etkili olmuşlardır. Hastalık derecesinde Av düşkünü olması ,
tahttan indirilmesine neden olmuştur.
II.
SÜLEYMAN ( 1687 - 1691 ) : Bütün çocukluğu ve gençliği kafes hayatı
içinde, öldürülme korkusuyla geçmiştir. Kırk yıla yakın hapis hayatı yaşaması,
korkak bir kişiliğe sahip olmasına yol açmıştır. Tahta çıkması için
kendisine gelenlere " Öldürülmemiz emr olundu ise söyle, iki rekat
namaz kılayım ondan sonra emri yerine getir, çocukluğumdan beri, kırk yıldır
hapis çekerim ; her gün öldürülmektense bir gün evvel ölmek yeğdir, bir can
için ne bu çektiğimiz korku " diyerek ağlamıştır.
II.
AHMED ( 1691 - 1695 ) : Kırk üç yıllık bir kafes hayatından sonra
tahta çıkmıştır. Silik bir kişiliğe sahiptir.
II.
MUSTAFA ( 1695 - 1703 ) : Sekiz yıllık bir kafes hayatından sonra
tahta çıkmıştır. Babasının ( IV.Mehmed ) padişahlığı sırasında iyi
eğitilmiştir. XVII. yy. ın en iyi öğretim görmüş, Osmanlı Padişahıdır. Tahta
çıktığında heyecanlı ve dinamiktir. Ancak zamanla hocası Feyzullah Efendi'nin
etkisinde kalmış, hocasının zulmüne ve bütün görevlerin hocasının yakınlarına
verilmesine dayanamayanların çıkardığı bir ayaklanma sonucu tahtını
yitirmiştir.
Ek
Kaynak : DEMİR Aydoğan , Ege Ünv. Sosyal Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü , Osmanlı
İmparatorluğunda Kurumların Bozulması, Bornova - 1981
Değerlendirme
:
Yaklaşık 150 yıllık bir dönem içinde ( II.Selimden itibaren ) , devleti
yöneten on iki padişahtan sadece IV. Murat, devletine çeki düzen vermeye
çalışmıştır. Köprülüler de ıslahatlar yapmaya çalışmışlar, ancak
devleti çöküşten kurtaramamışlardır.
Kafes hayatı, şehzadelerin dış dünyayla olan bağlantılarını kesmiş, doğru
dürüst eğitim görememelerine, gelişmeleri izleyememelerine,yönetim tecrübesi
kazanamamalarına ; öldürülme korkusu, ruh sağlıklarının bozulmasına yol
açmıştır. Saray dinamizmini kaybetmiştir.
2- İmparatorluğun
Karakteri :
Osmanlı İmparatorluğu üç kıta üzerinde değişik din,mezhep,uluslardan
oluşuyordu.Merkezi otoritenin zayıflamasıyla dağılma eğilimleri ortaya çıkmaya
başladı.
3-
Askeri
Yapıdaki Bozulmalar :
III.Murat zamanında Kanunlara aykırı olarak, Yeniçeri Ocağına
Askerlikle ilgisi olmayan kişiler alınmaya başladı. Yeniçeri Ocağında başlayan
bu bozulma, zamanla diğer kapıkulu ocaklarına da yansımıştır. * "Ocak
devlet içindir " anlayışı yerine " Devlet Ocak içindir " anlayışı
ortaya çıktı.Böylece devlet güçlü bir dayanağını yitirmiş, ilerleme
engellenmiş, yenilgi ve isyanlar artmıştır.
Tımar dağıtımlarındaki adaletsizlik ve haksızlıklar sonucu Tımarlı
Sipahi ordusu da bozulmaya başlamıştır.
Donanma da ihmal edilmeye başlanmış, denizcilikle ilgisi olmayan
kişiler Kaptan-ı Deryalığa getirilmiştir.
4.
Maliye'nin
Bozulması :
XVII.yy.da savaşların uzun sürmesi ve çoğunun yenilgiyle sonuçlanması
ganimet gelirlerinin azalmasına,yeni masraflara yol açmıştır.
Sık padişah değişiklikleri nedeniyle, Padişahların tahta çıkışında
dağıtılan Cülus bahşişi hazineyi zarara uğratmıştır.
Uluslararası Ticaret yollarının değişmesi , ve kapitülasyonlar nedeniyle
ticaret,gümrük gelirleri azalmıştır.
Coğrafi keşifler sonucu Avrupa'ya akan bol miktarda Altın ve Gümüş Osmanlı
İmparatorluğunu olumsuz yönde etkilemiştir.Osmanlı para birimi Akçe nin (
Gümüşten kesilirdi ) değeri düşmüştür.
Mali sıkıntının aşılması için ayarı düşük para çıkarılması,
isyanların çıkmasına yol açtı.
Tımarlı ordusunun sayısı azalınca ,açığı kapatmak için Kapıkulu
ordusunun sayısı artırılmıştır. Bunlar maaşlı olduğu için hazinenin yükü
artmıştır.
5- İlmiyye
nin Bozulması :
İlmiyye sınıfının bozulmasıyla onların denetiminde olan adalet,
eğitim,belediye işleri de bozulmuştur.
Medreselerde "Beşik Uleması" denilen çocuk yaşta Müderrisler
görülmeye başlandı.
Kadılar rüşvet almaya başladılar.
Medreseler giderek sadece dini bilmlerin okutulduğu kurumlara
dönüştü.Bu durum Bilim ve Teknik alandaki gelişmelerden uzak kalınmasına yol
açtı.
6- Toplum
yapısının bozulması :
Devletin paraya ihtiyacının artmasıyla, Tımarlar İltizam'a verilmeye
başladı.( Toprağın peşin para karşılığı kiralanması )
Mültezimler ( İltizamı alan kişi ) vergi toplayabilmek için yöredeki güçlü
ailelerle işbirliği yapmaya başladılar.
XVII.yy.boyunca Anadolu'da Celali isyanları görülmeye başlandı.Bu durum
yerleşik hayatı çekilmez hale getirmiş,tarım ve hayvancılık gerilemiştir.
Ağır vergiler köylünün toprağını terketmesine neden oldu. ( Çiftbozan
)
B-
Dış Nedenler :
1- İmparatorluğun Doğal Sınırlara Ulaşması
2- Avrupa'da güçlü Merkezi Krallıklara komşu olunması
3- Avrupalıların Osmanlılara karşı birleşmesi
4- Avrupanın Coğrafi keşiflerle zenginleşip, Rönesans ve Reform hareketleriyle
Bilim ve Teknik alanında ilerlemesi
XVII.YY.DA
ÇIKAN İÇ İSYANLAR
Bu yüzyılda çıkan iç isyanları üç gurupta topluyoruz :
A-
İstanbul İsyanları ( Merkezi İsyanlar ) :
Yeniçeriler ve Kapıkulu sipahileri tarafından çıkarılmıştır. * Askeri
niteliklidir.
İsyanlar genelde devlet yöneticilerini değiştirme amacıyla çıkarılmıştır. İsyanların arkasında devlet yönetimini ele geçirmek isteyen zümrelerin
mücadeleleri vardır.
Yeniçerilerin çıkardığı İsyanların Tarihçesi :
Fatih devrinde Buçuktepe isyanı, Cülus bahşişi nedeniyle
III.Murat döneminde ayarı bozuk para nedeniyle isyan etmeleri ( Defterdarın
kafasını istediler )
II.Osman ( Genç Osman ) 'a karşı isyan ve öldürdüler.Yeniçeri ocağını
kaldırmayı düşündüğü için.*Yeniçerilerin ilk öldürdükleri Osmanlı Padişahı
IV.Murat'a karşı iki defa isyan.Bunlardan birinde sadrazam Hafız Ahmet Paşa
öldürüldü.
IV.Mehmet ( Avcı Mehmet ) zamanında bozuklukların nedeni olarak gördükleri
30 kadar devlet yöneticisini SultanAhmet Meydanında öldürdüler ( Vaka-i
Vakvakiye-Çınar Vak'ası )
B-
Celali İsyanları :
Yavuz Sultan Selim döneminde
Bozok'lu Celal adında birisi isyan etmiştir.Bundan dolayı Anadolu'da çıkan halk
isyanlarına Celali İsyanları denilmiştir.
Nedenleri
:
Avusturya ve İran ile yapılan savaşların uzaması
Ağır vergilerden dolayı köylünün toprağını bırakıp "Çiftbozan"
olması.* Köylünün toprağını terketmesini önlemek için devlet " Çiftbozan
Vergisi " çıkarmıştır.
Eyaletlerde yöneticilerin iyi yönetim gösterememeleri
Ekonomik durumun kötüleşmesi,para ayarının bozulması
Tımar sisteminin bozulması
Adaletsizlik ortaya çıkması.Kadı'ların ve yardımcısı Naip'lerin Rüşvet
karşılığı iş görmeleri
Devşirme Osmanlı yöneticilerinin halkı tam olarak anlayamaması
Mültezimlerin ( İltizam alanlar ) halkı soyması
Nüfus artışı ve işsiz sayısının çoğalması.
Anadolu'da çıkan halk
ayaklanmaları ; Karayazıcı Abdülhalim, Deli Hasan, Canbolatoğlu,Kalenderoğlu,
Kör Mahmut,Katırcıoğlu, Gürcü Nebi.
* Abaza Mehmet Paşa ve Vardar Ali Paşa ( Sivas Valisi ) devlet
yöneticisi olarak isyan edenlerdendir.
C-
Eyalet İsyanları :
Devlet otoritesinin zayıflamasıyla , Erdel,Eflak,Boğdan gibi bağlı
beyliklerle, Yemen,Bağdat,Basra,Trablusgarp gibi uzak eyaletlerde çıkan
isyanlardır.
* YORUM : Ekonomik durumun bozukluğu, padişahlar başta olmak üzere devlet
yöneticilerinin başarısızlıkları, Adalet sisteminin bozulması, savaşların
uzaması ve alınan yenilgilerin etkileriyle XVII.YY.da isyanlar artmıştır.
Yorumlar
Yorum Gönder